سنتور موسیقی اصیل ایرانی ،سنتور یکی از سازهای زِهی- ضربهای (مضرابی) است که دارای شکل کاملاً منظم و هندسی میباشد. سنتور از یک جعبه تشدید صدا به شکل ذوزنقه تشکیل شده است که بلندترین ضلع موازی آن نزدیک به نوازنده و دو ضلع با طول برابر، دو ضلع موازی را به شکل مورب قطع میکنند.
بلندترین ضلع در سنتورهای معمولی 90 سانتیمتر و کوچکترین ضلع سنتور (دور از نوازنده) 35 سانتیمتر و اضلاع مورب کناری 38 سانتیمتر میباشند. ارتفاع جعبه سنتور در حدود 8 تا 10 سانتیمتر است و تمام سطوح جعبه سنتور از چوب (عمدتاً چوب گردو و سرو ساخته میشود.
تاریخچه سنتور
از دوره های آشوری و بابلی (669 قبل از میلاد) تصاویر و حکاکی هایی به جا مانده که نشان می دهد در آن افراد سازی شبیه ذوزنقه و همانند سنتور را با یک طناب و یا نخ به گردن خویش آویخته اند و با آن می نوازند.
مشخص نیست سنتور ابتدا در کدام کشور استفاده می شده اما آنچه از شواهد حاکی است نشان دهنده آشنایی ایرانیان قبل از اسلام با این ساز بوده اند و به آن «کونار» می گفتند. عبدالقادر مراغه ای بعد از اسلام «ساز» یا «طوفان» را که شبیه سنتور امروزی بود معرفی کرد که تفاوت آن با سنتور بستن یک سیم برای هر صدا و کوک نمودن آن با جابه جایی خرکها بود.
قدمت آثار کشف شده نشان می دهد که این ساز از ایران به کشورهای دیگر منطقه راه یافته است و در دیگر کشورها به نام های مختلفی نامیده می شود مثلا در کشور چین آن را «یان-کین»، در اروپای شرقی «دالسی مر»، در انگلستان «باترفلای»، در آلمان و اتریش «مک پر»، در هند «سنتور»، در کامبوج «فی» و در امریکا «زیتر» می نامند البته این ساز در این کشورها با تفاوت هایی مورد استفاده قرار می گیرد. در بعضی نواحی ارمنستان و گرجستان ساز سنتور رواج زیادی دارد .
امروزه یان-کین یا همان سنتور چینی به عنوان ساز ملی چین شناخته می شود اما بر اساس دست نوشته های قدیمی در سلسله امپراتوری مین (سالهای 1368 تا 1644 هـ. م) به علت رفت و آمدهای زیاد بین چین و خاورمیانه، این ساز از طریق دریا از فارس به چین انتقال پیدا کرده است و ابتدا در استان ساحلی کانتون نواخته می شد و سپس به سراسر چین راه پیدا کرده است.
یکی از دانشمندان موسیقی ترکیه به نام رئوف یکتا بیگ در دایره المعارف لاوینیاک نوشته که سنتور از آلات موسیقی قدیم یهودیان است. در دایره المعارف موسیقی لاروس نیز آمده است که سنتور سازی بوده که یهودیان بسیار به آن علاقه داشته اند.
قبل از آغاز دوره قرون وسطی سنتور به اروپا راه پیدا نمود و افراد زیادی را مجذوب خود کرد . مسیحیان اروپایی که به موسیقی و هنر علاقه وافری داشتند به تکمیل این ساز پرداختند و سازهایی مانند پیانو که سلطان سازهاست از آن به وجود آمد .
انواع سنتور در ایران
سنتور سُلکوک و لاکوک رایجترین و پر استفادهترین سنتور در ایران محسوب میشود و مدرسین سنتور استفاده از آن را به هنرجویان خود توصیه میکنند. اما به غیر از این نوع رایج، انواع دیگری از سنتور در ایران ساخته و استفاده میشوند که از نظر ابعاد کلاف و تعداد خرکها و … با نوع رایج متفاوت هستند.
از جمله سنتورهای ۱۰ ، ۱۱ و ۱۲ خرک از این قبیل هستند. انگیزه برای استفاده از این نوع سنتورهای غیرمعمول براساس تجربه شخصی نوازنده میباشد اما سهولت کار با این سنتورها و امکان اجرای چند دستگاه در یک مرحله کوک سنتور با استفاده از خرکهای اضافی و جابهجا کردن آنها از جمله انگیزه ها برای این کار ذکر شدهاند. وقتی از سنتور ۱۲ خرک صحبت به میان میآید بدین معنی است که در هر ردیف از خرکهای زرد و سفید ۱۲ خرک وجود دارد به عبارت دیگر در مجموع ۲۴ خرک وجود دارد. روش کوک کردن این نوع سنتورها با سنتورهای ۹ خرک کاملا متفاوت است.
سنتور لاکوک
نوع دیگر از سنتور که امروزه رواج یافته است سنتور لاکوک است که از آن بیشتر اوقات در تکنوازیها و بداهه نوازی ها استفاده میشود و در مقایسه با سنتور سُل کوک صدای زیرتری دارد و از نظر کوک نیز یک پرده بالاتر از سنتور سُل کوک میشود این سنتور نیز از نوع ۹ خرک میباشد. کلاف جلو ۸۰ سانت، کلاف عقب ۳۳ سانت، قطر سنتور ۲۶ سانت، ضخامت چوب کلاف ۱۵ تا ۱۶ میلیمتر و ضخامت صفحه از نوع معمول کمتر است.
سنتور سی کوک
نوع دیگر سنتور سیکوک نام دارد که ابعاد آن از سنتور لاکوک نیز کمتر است.
سنتور کروماتیک
نوع دیگر، سنتور کروماتیک نامیده میشود که دارای سه اکتاو و نیم است و در کارهای ارکستری از آن استفاده میشود. کلیه سیم های این سنتور سه تایی است (به استثناء هشت خرک سمت راست زرد) و نتخوانی این نوع ساز با کلید سُل و روی خط دوم حامل نوشته میشود.
اجزای تشکیل دهنده سنتور
شیطانک
یکی دیگر از اجزای سنتور شیطانک می باشد. روی دو ساق ذوذنقه سنتور یک برجستگی وجود دارد که روی آن دو میله استیل به قطر حدودی ۲ میلیمتر قرار دارد که شیطانک گفته می شود. که بعدا سیمهای سنتور روی آن قرار میگیرد. ارتفاع شیطانک در سنتور از اهمیت زیادی برخوردار است زیرا بوسیله آن، میزان فشار سیمها روی خرک تغییر میکند که این خود در نهایت روی صدای ساز سنتور اثر گزار خواهد بود.
گوشی و سیمگیر در سنتور
در طرف راست سنتور و بر روی کلاف گوشی قرار دارد که سیمها ی ساز سنتور در نهایت از طریق همین گوشیها کوک وتنظیم می شوند. اما نکته مهم در قسمت گوشی شیوه سوراخ کاری و برقو زدن است که رعایت همین نکته به کوک خوب و دقیق منجر خواهد شد. اما سیمگیر در طرف چپ ساز سنتور قرار دارد که تنها نکته مهم شیوه گره زدن سیم است که در نگهداشتن کوک می تواند موثر باشد.
سیم سنتور
سیمهای سنتور به دو دسته سیمهای «سفید» (از آلیاژ نیکل) برای تولید صداهای زیر و سیمهای «زرد» (از آلیاژ برنج) برای تولید صداهای بم تقسیم میشوند. لازم به ذکر است که در بیش از ۱۰۰ سال پیش که سیم مفتولی به صورت امروزی وجود نداشت، سنتورسازان از روده گوسفند به عنوان سیم استفاده میکردند. سیمهای سفید بر روی خرکهای سمت چپ و سیمهای زرد بر روی خرکهای ردیف راست به تناوب قرار گرفتهاند.
نتنویسی برای سنتور
نت علامتی است که صداهای موسیقی بهوسیله آن مشخص و نوشته میشوند. نتها با اسامی « دو – ر – می – فا – سُل – لا – سی » نامگذاری میشوند. الفبای موسیقی از هفت نت تشکیل میشود و برای نگارش آنها از دو سیستم میتوان استفاده کرد.
سیستم اول:
Do – Re – Mi – Fa – Sol – La – Si
و سیستم دوم
C – D – E – F – G – A – B
میباشند. در کشور ایران از سیستم اول استفاده میشود.
پنج خط حامل: پنج خط افقی با فاصلههای معین و موازی هستند که نتها در رو و لابهلای آنها قرار میگیرند. با نامهای مشخص و شمارهگذاری خطوط. همچنین فواصل از پایین به سمت بالا میباشند.
در سمت چپ خطوط حامل علامت کلید سُل قرار میگیرد که نام و موقعیت صدای نتها را معین میکند. در موسیقی کلیدهای مختلفی بهکار برده میشوند اما برای نتنویسی سنتور فقط از کلید سُل استفاده میشود و بدین ترتیب نتی که روی خط دوم حامل قرار میگیرد سُل نامیده میشود و بقیه نتها نسبت به نت سُل شناخته میشوند.
نوازندگان معروف سنتور
در بررسی تاریخچه سنتور، از نوازندگان نامدار قدیم سنتور میتوان به محمدصادق خان، علیاکبر شاهی، سماع حضور، حبیب سماعی، حسین صبا، ابوالحسن صبا را نام برد .
از نوازندگان دهههای اخیر میتوان فرامرز پایور، محمد حیدری، پرویز مشکاتیان، داریوش صفوت، حسین ملک، فضل الله توکل، منصور صارمی، مجید نجاحی، مجید کیانی، ارفع اطرایی، سوسن دهلوی،رضا شفیعیان، پشنگ کامکار، جواد بطحایی،اردوان کامکار، سیمک آقایی، حسین پرنیا را نام برد.
از سازندگان مشهور سنتور میتوان به مهدی ناظمی و داریوش سالاری نیز اشاره کرد.
1- استاد ابولحسن صبا:
ابولحسن صبا به سال 1281 خورشیدی در تهران بدنیا آمد. پدرش کمال السلطنه و مادرش آمنه ی رئیس بود. صبا در مدرسه ی آمریکایی ها تحصیلاتش را آغاز کرد و در سن دوازده سالگی به آموختن موسیقی روی آورد. ابولحسن صبا نواختن کمانچه را نزد استاد حسین اسماعیل زاده فرا گرفت. ایشان در طول مدت نوازندگی خویش شاگردانی مثل فرامرز پایور و حسین صبا را آموزش داده است.
کلیپی از نوازندگی قطعه کاروانِ استاد ابوالحسن صبا:
2- استاد فرامرز پایور:
فرامرز پایور در ۲۱ بهمن سال ۱۳۱۱ در تهران دیده به جهان گشود. ایشان در سن ۱۷ سالگی، آموزش موسیقی را نزد استاد ابوالحسن صبا آغاز کرد و همچنین از محضر استادانی چون عبدالله دوامی و نورعلی خان برومند بهره برد. وی در سن 22 سالگی یعنی در سال ۱۳۳۳ فعالیت خود را در وزارت فرهنگ و هنر وقت و از سال ۱۳۳۷ تدریس سنتور را در هنرستان عالی موسیقی ملی آغاز کرد.
سبک نوازندگی استاد فرامرز پایور از همان ابتدا ( به استناد آثار باقیمانده از آن زمان) تا به حال، تقریبا ثابت مانده است. بدون تردید با گذشت زمان بر مهارت و چابکی نوازندگی اش افزوده شده است ولی سبک کلی وی ثابت بوده است. چابکی و سرعت مضرابهای فرامرز پایور و در عین حال شمرده بودن ریزهایش (چنانکه معروف است که میگویند” در عین سرعت می توان تعداد ریزهایش را شمرد!”)، ویژگی خاص نوازندگی اوست.
دقت بالای استاد فرامرز پایور چنان است که به ندرت دیده شده که نتی را به اشتباه اجرا کند. نگهداری و تنظیم صحیح وزن قطعات در اجراهایش همیشه مورد توجه بوده است. سر ضربها (آکسان ها) را به طور دقیق اجرا می کند و سرعت و تمپو قطعه تا پایان به خوبی حفظ می شود. از دیگر ویژگیهای سنتورنوازی فرامرز پایور می توان به کم و زیاد کردن و یا خفه کردن مناسب و به موقع صدای سنتور اشاره کرد که تبحر وی در آن، زبانزد خاص و عام است.
استاد فرامرز پایور هیچگاه در اجرای یک قطعه، خود را دربند یک اکتاو نمی کند و همیشه تا حد امکان از تمام اکتاوها و قابلیتهای سنتور استفاده می کند. علاوه بر اینها، استاد فرامرز پایور در قسمتهای آوازی قدرت بداهه نوازی بالایی نیز دارد و هیچ گاه بداهه نوازی هایش ملال آور و کسل کننده نیست و همینطور جواب آوازهایش، بسیار دقیق و حساب شده است که خود بسیار نیز روی این موضوع تاکید می کند.
استاد فرامرز پایور در سال 1376 دچار سکته مغزی شد و از همان زمان کلیه فعالیتهای هنری وی متوقف شده و در منزل به سر می برد. در سال 1386 و در آخرین تجلیلی که خانه موسیقی از وی کرد خواهر وی تندیس و لوح تقدیر را به نمایندگی از ایشان دریافت کرد.
نمونه ویدئوی سنتور نوازی زیبای استاد پایور:
3- استاد پرویز مشکاتیان:
استاد گرانقدر در سال 1334 در نیشابور دیده به جهان گشود. وی مقدمات موسیقی را از شش سالگی نزد پدرش، حسن مشکاتیان، آموخت و نخستین کنسرت خود را در سن هشت سالگی در مراسم گردهمایی دانش آموزان در مدرسه امیر معزی نیشابور ارائه داد. پس از آن وی در جشنواره موسیقی که در اردوگاه رامسر برگزار می شد به دفعات شرکت کرد و در تمامی آنها مقامهای ممتاز را به دست آورد.
مشکاتیان سال 1353 در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران قبول شد و همزمان به آموزش ردیف میززا عبدالله نزد نور علی خان برومند و ردیف موسیقی سنتی نزد دکتر داریوش صفوت پرداخت. علاوه بر این، همزمان با آموزش ردیف مبانی موسیقی و موسیقی ایرانی نزد اساتیدی چون دکتر محمدتقی مسعودیه، عبدالله خان دوامی، سعید هرمزی، یوسف فروتن پیش می رفت.
مشکاتیان از سال 1354 همکاری خود را با مرکز حفظ و اشاعه موسیقی به عنوان مدرس و نوازنده سنتور و سرپرست گروه زیر نظر دکتر داریوش صفوت ادامه داد و درکنار آن به اجرای کنسرت های متعدد با خوانندگانی چون پریسا( فاطمه واعظی) و هنگامه اخوان پرداخت و در سال 1356 گروه عارف را تشکیل داد. درهمین سال وی در آزمون باربد که به ابتکار استاد نورعلی برومند برگزار می شد شرکت کرد و به همراه پشنگ کامکار مقام اول در رشته سنتور را کسب کرد و نیز به همراه داریوش طلایی مقام ممتاز در ردیف نوازی را به دست آورد.در همین سال بود که برخی از ماندگارترین قطعات موسیقی سنتی این استاد در سالهای 57 تا 62 منتشر شد. مشکاتیان در فستیوال موسیقی روح زمین در لندن شرکت کرد و مقام نخست این جشنواره را به دست آورد. برخی از مهمترین قطعات ساخته شده توسط مشکاتیان از سوی علیرضا جواهری نت نویسی وبه بازار موسیقی عرضه شد.
مشکاتیان از سال 1376 اجراهای صحنه ای و انتشار آلبوم را متوقف کرد و تا تابستان سال 84 کنسرتی در کشور اجرا نکرد. استاد مشکاتیان علاوه بر ساز سنتور که ساز تخصصی وی است با سه تار هم آشنایی کافی داشت و همنوازی سه تار در آلبوم سر عشق را خود وی انجام داده است. این هنرمند نامی کشورمان، 29 شهریور 88 دارفانی را وداع گفت.
4- استاد پشنگ کامکار:
پشنگ کامکار نوازنده چیرهدست سنتور و از بنیانگذاران گروه شیداست که سال 1330 در سنندج متولد شد. وی از 12 سالگی همانند خواهر و برادران دیگرش موسیقی را نزد پدر (حسن کامکار) آموخت. بزرگان سنتور نواز ساكن تهران بودند و پشنگ نوجوان در سنندج. بعد مسافت و سختي سفر در آن دوره باعث شد كه هنرمند نوجوان از محضر اساتيدي چون فرامرز پايور، رضا ورزنده و … دور بماند. در همین دوران نیز با راهنمائیهای برادر بزرگتر (هوشنگ کامکار) فراگیری ساز سنتور را آغاز کرد. استاد کامکار، آموزش سنتور را از سال 1345 در مرکز فرهنگ و هنر سنندج آغاز کرد و به مدت 5 سال با مرکز رادیوی سنندج همکاری خود را ادامه داد.
در سال 1348 بود كه استاد پشنگ كامكار تدريس سنتور را در كلاسهاي آزاد هنري پدر آغاز كرد. در اين كلاسها پشنگ كامكار دستور سنتور استاد فرامرز پايور و رديفهاي استاد صبا را تدريس ميكردند.
با سعي و تلاش فراوان و با عشقي بزرگ كتاب دستور سنتور نواخته شد و سپس كار بر روي رديفهاي استاد صبا آغاز گزديد. کتاب شیوه سنتورنوازی از آثار مهم در رپرتوار سنتورنوازی و موسیقی ایرانی است. کمتر اثری تا این حد توانسته در فضای آموزشی موسیقی ایرانی تأثیرگذار باشد. این کتاب که می توان آن را پرفروش ترین اثر آموزشی موسیقی هم دانست تألیف استاد پشنگ کامکار است. تاكنون ٦٤ بار تجدید چاپ شده است و بیش از ١_میلیون هنرجو از این شیوه آموزش سنتور دیده اند این كتاب بیش از ٣ بار ویرایش شده و هرسال بروز و اصلاح میشود.
از نكات مهم ديگر توجه كامكار جوان به موسيقي فولكلور كردستان بود. ايشان در اين باره ميگويند:« به همراه ساير برادران و خواهرم، قطعات و ملوديهاي كردي را به صورت گوشي و بدون نت با هم تمرين ميكرديم. آنقدر يك قطعه را گوش ميكرديم و سپس روي آن تمرين ميكرديم كه به اصطلاح ملوديها برايمان روان ميشد.
فرزندان استاد پشنگ کامکار به نامهای سیاوش کامکار و نیریز کامکار از همان دوران کودکی تاکنون راه و روش پدرشان را ادامه داده و حتی با شرکت در کنسرت های مختلف پدرشان را در این اجراها همراهی می کنند. به گزارش ایلنا، پشنگ کامکار در برنامه سنتورنوازی خود، اثر «بارانه» را که یکی از موفقترین آثارِ تکنوازی این ساز است، به اجرا درمیآورد. در بخش پایانی این اجرا نیز سیاوش کامکار و نیریز کامکار با نواختن سنتور و تار، پدر را در اجرای این کنسرت همراهی خواهند کرد. تصویر زیر گویای این واقعیت می باشد.
نمونه ویدئو از نوازندگی سنتور استاد پشنگ کامکار:
5- استاد اردوان کامکار:
یکی از استعدادهای برتر موسیقی ایران که نام ایشان در بین نابغه های موسیقی ایرانی دیده می شود استاد اردوان کامکار می باشند که در سال ۱۳۴۷ در سنندج به دنیا آمد. وی کوچکترین عضو خانواده کامکارها است. آموزش سنتور را نزد پدر و از سن ۴ سالگی آغاز کرد و کنسرتهای فراوانی با گروه کامکارها در ایران، اروپا و آمریکا اجرا کردهاست.
اردوان در جوانی به همراه برادرش هوشنگ، کنسرتینو سنتوری تصنیف کرد که در کاستی به نام «بر تارک سپیده» (همراه با یک کنسرتینو کمانچه از برادرش، اردشیر) به بازار عرضه شد. وی در سال 1359 به تهران آمد و فعالیت در عرصه موسیقی را به طور جدی آغاز کرد و با کمک برادرانش؛ هوشنگ و ارسلان، درسهای هارمونی، کنترپوان و اصول آهنگسازی را فرا گرفت. آشنایی با گروه کامکارها، کامیابی چهل ساله کامکارها، کامکاری و ماندگاری، چهره به چهره با کامکارها از جمله دلایل موفقیت این استاد می باشند و همه این عوامل دست به دست هم دادند تا اردوان کامکار نواختن سنتور را به سطح خوبی از لحاظ تکنیکی رساند و در زمینه نوازندگی، ردیف موسیقی، گروه نوازی، اصول و مبانی موسیقی و آهنگسازی هم به درجاتی نسبتا خوب رسید.
نمونه ویدئو از تکنوازی زیبای سنتور از استاد اردوان کامکار:
تمام هنرمندان موسیقی در هر نوع سازی که تخصص داشته باشند زحمت و تلاش زیادی برای تعالی بخشیدن به هنر والای ایران زمین می کشند که مردم ایران همواره قدردان زحمات همه آنها می باشند. دوستان و هنرمندانی که با موسیقی سنتور تجربه های ارزنده ای کسب کرده اند می توانند دانسته هایشان را با ما و سایر مخاطبان به اشتراک بگذارند.